W organie oficjalnym Pełnomocnika Rządu na Kraj z dnia 30 sierpnia 1943 r. pt. „Rzeczpospolita Polska” została ogłoszona Deklaracja Czterech Stronnictw, stanowiących Krajową Reprezentację Polityczną. Deklaracja ta zawiera między innymi następujący postulat, dotyczący spółdzielczości:
„stworzenie odpowiednich warunków dla rozwoju spółdzielczości, zapewnienie jej należytego miejsca w organizacji samorządu gospodarczego i, w ramach gospodarki planowej, wykorzystanie jej usług w dziedzinie produkcji, zwłaszcza żywnościowej, wymiany i rozdziału”.
W grupie „zagadnień przyszłościowych”, opracowanych w kraju w r. 1943, znajdujemy następujące sformułowanie tez spółdzielczości.
TEZY OGÓLNE SPÓŁDZIELCZOŚCI
1. Spółdzielczość, jako gospodarczy odpowiednik demokracji, stanowić będzie podstawę gospodarczego ustroju Polski, tym bardziej, że jest ona jednocześnie najlepszą formą gospodarki planowej i uniezależnienia się gospodarczego od czynników obcych.
2. Uznając spółdzielczość za podstawową formę ustroju gospodarczego Polski, państwo pozostawi jej całkowitą samodzielność i zupełną swobodę działania i organizacji.
3. Stosunek państwa do spółdzielczości będzie się wyrażał:
a) w powierzaniu spółdzielczości do samodzielnego wykonania zadań społeczno-gospodarczych w ramach planowej gospodarki państwowej;
b) w okazywaniu spółdzielczości należytej pomocy i opieki przy wykonywaniu tych zadań z zastrzeżeniem potrzebnej przy tym ingerencji kontroli;
c) w szerokim uwzględnianiu w państwowej polityce oświatowej i wychowawczej spółdzielczości, przede wszystkim przez poparcie szkolnictwa i oświaty spółdzielczej i wprowadzenie spółdzielczości jako przedmiotu obowiązującego w programach szkół wszystkich szczebli;
d) w dostosowaniu ustawodawstwa, a w szczególności Ustawy o Spółdzielniach, jak również ustaw podatkowych i gospodarczych w ścisłym porozumieniu z przedstawicielami spółdzielczości do jej potrzeb i nowych warunków pracy.
Jako przejściowy postulat natychmiastowy powinno być przeprowadzenie przeniesienia Rady Spółdzielczej do Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów i wybór przewodniczącego Rady przez Radę.
TEZY STRUKTURALNE
Spółdzielnie
1. Podstawowym elementem budowy spółdzielczości w Polsce są:
a) w dziedzinie rozdziału dóbr spożycia – spółdzielnie powszechne (spożywców),
b) w dziedzinie zaopatrzenia rolnika w środki produkcji – spółdzielnie rolniczo-handlowe,
c) w dziedzinie zbytu przez rolnika płodów rolnych dla zaspokojenia potrzeb rynku wewnętrznego i eksportu – spółdzielnie rolniczo-handlowe i specjalne spółdzielnie zbytu oraz spółdzielnie rolniczo-przetwórcze,
d) w dziedzinie kredytów dla rolników i drobnych wytwórców – kasy Stefczyka i spółdzielnie kredytowe miejskie,
e) w dziedzinie budownictwa mieszkaniowego – spółdzielnie mieszkaniowe i budowlane,
f) w dziedzinie drobnego przemysłu i pracy – spółdzielnie wytwórcze, chałupnicze i pracy,
g) w dziedzinie rozwoju kultury społecznej i pomocy wzajemnej – różne spółdzielnie wspólnego zaspakajania potrzeb (spółdzielnie elektryfikacyjne, zdrowia, melioracyjne, ubezpieczeniowe, księgarskie, wzajemnej pomocy itp.),
h) w dziedzinie produkcji przemysłowej artykułów spożycia i środków produkcji rolnej, w dziedzinie rozdziału hurtowego tych artykułów, w dziedzinie eksportu rolnego, w dziedzinie finansowania spółdzielni – centrale gospodarcze połączonych spółdzielni.
Należy dążyć do terytorialno-gospodarczego rozmieszczenia tych spółdzielni w sposób następujący:
a) spółdzielnie powszechne wiejskie typu jednosklepowego o ograniczonym asortymencie artykułów spożycia i gospodarstwa domowego oraz drobnych artykułów rolnych – w każdej większej wsi. Spółdzielnie te mogłyby tworzyć drobne urządzenia użyteczności dla swojej wsi (maszyny rolnicze do wspólnego użytkowania, wiejska stacja rozpłodowa, ulepszone narzędzia w gospodarstwie domowym do wspólnego użytkowania, apteczki wiejskie podręczne itp.). Powinny się też one podejmować drobnego skupu pewnych artykułów rolniczych (np. jaj) dla spółdzielni rolniczo-handlowych i innych spółdzielni zbytu,
b) spółdzielnie powszechne miejskie w miasteczkach i miastach, począwszy od ośrodków gospodarczych pierwszego stopnia (miastach i miasteczkach targowych). W tych ostatnich spółdzielnie te mogłyby być pododdziałami hurtowni związkowej dla pewnych artykułów w stosunku do okolicznych powszechnych spółdzielni wiejskich, a jednocześnie prowadzić cięższy asortyment (artykuły włókiennicze, obuwie, artykuły papiernicze, piekarnie, masarnie itp.),
c) spółdzielnie rolniczo-handlowe, spółdzielnie mleczarskie, spółdzielnie specjalne dla zbytu produktów rolnych, Kasy Stefczyka, spółdzielnie zdrowia – w ośrodkach gospodarczych pierwszego stopnia (w miastach i miasteczkach targowych),
d) inne spółdzielnie – w ośrodkach wiejskich lub miejskich zależnie od swego charakteru oraz potrzeb i warunków miejscowych.
Organizacja centralna
A. Jako podstawę strukturalną spółdzielczości w Polsce przyjmuje się całkowitą jedność organizacyjną całego ruchu w formie Naczelnego Związku Spółdzielczego (NZS).
B. Naczelny Związek Spółdzielczy posiadać powinien charakter organizacji i samorządu gospodarczego, a pod względem prawno-publicznym prawa przysługujące innym organizacjom samorządu gospodarczego (izbom rolniczym, przemysłowo-handlowym, rzemieślniczym itp.).
C. NZS będzie organizacją spółdzielni w dziedzinie gospodarczej i w dziedzinie organizacyjno-patronackiej. Zgodnie z powyższym NZS posiadać będzie następujące wydziały:
Gospodarcze:
1. Centrala Handlowa (hurtownia dla spółdzielni powszechnych, rolniczo-handlowych i wytwórczych). Oddziały w większych miastach powiatowych.
2. Centrala Produkcji (produkcja przemysłowa w skali ogólnokrajowej artykułów spożycia i środków produkcji rolnej). Zakłady Wytwórcze w całym kraju stosownie do potrzeb i warunków gospodarczych.
3. Centralny Bank Spółdzielczy (centrala finansowa całego ruchu). Oddziały w większych miastach powiatowych.
4. Centrala Ubezpieczeniowa (ubezpieczenia wszelkich typów dla całego ruchu).
5. Centrala Mleczarska (centrala handlowa spółdzielni mleczarskich, ewentualnie jajczarskich).
6. Centrala Budowlana (centralne przedsiębiorstwo budowlane dla całego ruchu).
7. Centrala Wymiany z Zagranicą (centrala importu i eksportu spółdzielczego).
Organizacyjno-patronackie:
8. Wydział Główny (zarząd główny, biuro ekonomiczne i statystyczne, biuro planowania, biuro prawne, polityka gospodarcza i finansowa, izba kontroli, centrala rachunkowości i inspekcja pracy).
9. Wydział Instrukcyjno-Rewizyjny (instruowanie i rewidowanie spółdzielni).
10. Wydział Społeczno-Wychowawczy (propaganda, czasopisma, wydawnictwa, propaganda ustna, radiowa i filmowa, szkolnictwo spółdzielcze, kursy itp.).
D. Organizacja NZS opierać się będzie na zasadach centralizacji gospodarczej, decentralizacji organizacyjnej i specjalizacji, zgodnie z tym zastosowanie znajdą następujące zasady:
a) centralizacja gospodarcza polegać będzie na ześrodkowaniu nadrzędnych funkcji gospodarczych (hurtu, handlu zagranicznego i produkcji przemysłowej) w wydziałach (centralach gospodarczych) NZS,
b) decentralizacja organizacyjna – na szerokiej rozbudowie samorządu wewnętrznego w kierunku poziomym (samorząd terytorialny) i pionowym (samorząd poszczególnych rodzajów spółdzielni),
c) specjalizacja wyrażać się będzie w organizacji poszczególnych central gospodarczych i rozbudowie samorządu pionowego (poszczególnych rodzajów spółdzielni).
E. Zgodnie z powyższym struktura organizacyjna obejmować będzie:
a) dwuetapowe zjazdy powiatowe spółdzielni: pierwszy etap – zjazdy poszczególnych rodzajów spółdzielni podstawowych (powszechnych, rolniczo-handlowych, mleczarskich, kredytowych); drugi etap – zjazd łączny wszystkich spółdzielni powiatu. Wyborów do Rad Powiatowych dokonują zjazdy działowe (poszczególnych rodzajów spółdzielni) według ustalonego klucza (ilości członków).
b) Zjazdy wojewódzkie składają się z członków powiatowych rad okręgowych. Zjazdy i rady wojewódzkie zorganizowane są w sposób analogiczny do Zjazdów i Rad Powiatowych.
c) Zjazd Naczelny i Rada Naczelna zorganizowane są również w sposób analogiczny.
d) Zarząd Główny składać się będzie z ilości członków odpowiadającej ilości wydziałów NZS, wybieranych przez Radę Naczelną – oddzielnie dla każdego wydziału.
e) Członkowie Zarządu Głównego kierujący poszczególnymi wydziałami będą mieli ustaloną regulaminami szeroką autonomię w swojej działalności. Jako ciało doradcze dla nich będzie funkcjonować rada fachowa złożona z odpowiedzialnych pracowników danego Wydziału, wyznaczonych przez Zarząd Główny.
TEZY SPECJALNE
1. Niezależnie od monopoli o charakterze fiskalnym powinien być utworzony w ramach gospodarki planowej państwa:
a) monopol zbożowy,
b) monopol wymiany z zagranicą (handlu zagranicznego.
2. Monopol zbożowy będzie miał na celu uporządkowanie handlu zbożowego w interesie zarówno rolnika, jak i należytego wyżywienia kraju oraz rozbudowy elewatorów i spichrzów zbożowych.
3. Monopol wymiany z zagranicą będzie miał na celu uporządkowanie handlu zagranicznego tak pod względem gatunku przywożonych i wywożonych towarów, jak i cen płaconych i otrzymywanych, zawieranie korzystnych układów kompensacyjnych, racjonalną politykę w dziedzinie konsumpcji towarów zagranicznych i wreszcie zastąpienie dochodów celnych dochodami monopolu.
4. Oba te monopole oraz monopol solny, zapałczany, tytoniowy w zakresie rozdziału powinny być oddane w administrację Naczelnego Związku Spółdzielczego.
PRZEDSIĘBIORSTWA SPÓŁDZIELCZE
Przedsiębiorstwa spółdzielcze powinny objąć produkcję i rozdział artykułów spożycia, obrót towarowy hurtowy i detaliczny, zaspakajanie potrzeb wzajemnej pomocy, organizację pracy najemnej i chałupniczej (spółdzielnie pracy i chałupnicze).
Powyższy tekst to pierwsza część broszury „Program społeczno-gospodarczy spółdzielczości polskiej: 1. Kraj wobec spółdzielczości; 2. Program gospodarczy spółdzielczości spożywców z r. 1936 (prof. M. Rapacki)”, Towarzystwo Kooperatystów Polskich w Wielkiej Brytanii, Londyn 1944. Ze zbiorów Remigiusza Okraski.
