1. Zarys historyczny. Spółdzielczość polska stała się za czasów niewoli jedną z ostoi polskości dzięki temu, że nieomal od narodzin została ujęta w ścisłe ramy organizacyjne i w swych związkach znalazła umiejętne i sprężyste kierownictwo duchowe. Toteż dzieje naszych związków przed odzyskaniem niepodległości godne są utrwalenia w pamięci chociażby w najkrótszym zarysie.

Spółdzielczość w b. zaborze pruskim rozwijała się pod energicznym kierownictwem Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu, założonego w r. 1871. Stali na jego czele kolejno jako patroni: ks. Augustyn Szamarzewski, ks. Piotr Wawrzyniak i ks. Stanisław Adamski, obecny biskup śląski. Znakomita organizacja związkowa sprawiła, że na miarę podziwianą przez wrogów cele zostały osiągnięte: pomimo srogiego ucisku okrzepła wiara we własne siły, szczególnie zagrożona polskość w miastach została w znacznym stopniu podtrzymana i przeciwstawiono forsownej działalności pruskiej komisji kolonizacyjnej wykupywanie przez spółki ziemskie jeszcze większych ilości ziemi z rąk niemieckich. Skupiono siły na spółdzielczości oszczędnościowo-pożyczkowej (o. p.) powszechnej, a potem na spółdzielniach (sp.) ziemskich (parcelacyjnych) i na „Rolnikach” i w tej dziedzinie osiągnięto wyniki podziwu godne, natomiast w imię zasady nierozpraszania sił pozostawiono odłogiem inne dziedziny, jak np. spółdzielczość o. p. rolniczą, mleczarską, spożywców itd. Spółdzielczość polska byłego zaboru pruskiego weszła do niepodległej Ojczyzny z poważnym zastępem (ponad 400) sp. o. p. powszechnych i „Rolników”, posiadających bogate zasoby materialne i duże doświadczenie.

Spółdzielczość w byłym zaborze austriackim rozwinęła się z początku wyłącznie w miastach, a następnie we wsiach. Spółdzielczości miejskiej przodował Związek Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych we Lwowie, założony w roku 1873. Działalność jego obejmowała nie tylko sp. o. p. powszechne, zwane tam przeważnie towarzystwami zaliczkowymi, ale i niemal wszystkie inne dziedziny ruchu miejskiego. Wybitna prężność myślowa przejawiała się w tym związku szczególnie, gdy pracował w nim Edward Milewski. Obok Związku powyższego działał od r. 1910 Krajowy Patronat Rękodzieł i Drobnego Przemysłu we Lwowie, który został zwinięty w r. 1919.

Spółdzielczość drobnorolnicza, zapoczątkowana w r. 1890 przez Franciszka Stefczyka w Czernichowie, została ujęta przez niego w ramy szeroko rozwijającego się ruchu z chwilą utworzenia w r. 1899 Biura Patronatu dla spółek oszczędności i pożyczek przy Wydziale Krajowym we Lwowie. W r. 1918 pokrywała byłą Galicję gęsta sieć 1500 kas Stefczyka, obsługujących ludność drobnorolniczą, zarówno polską, jak i ukraińską, a obok niej pracowały liczne spółdzielnie mleczarskie i rolniczo-handlowe. Ten ruch spółdzielczy wsi galicyjskiej był równoległy do ruchu politycznego; gdy ostatni budził wśród ludu upominanie się o należne mu prawa, pierwszy szerzył świadomość obowiązków wobec ogółu i Ojczyzny. Spółdzielczość drobnorolnicza byłego zaboru austriackiego dała w r. 1914 dowód swych uczuć niepodległościowych, składając na wezwanie Stefczyka hojną ofiarę na Legiony.

Spółdzielczość w byłym zaborze rosyjskim miała drogę rozwoju najeżoną najcięższymi trudnościami. Początkowo trzeba było uzyskiwać zezwolenie na założenie każdej poszczególnie spółdzielni aż we władzach centralnych w Petersburgu, potem można było zakładać sp. o. p. i spożywcze – tylko te – na podstawie wzorowego statutu, ale za zezwoleniem gubernatora, udzielanym na podstawie zbadania prawomyślności założycieli. Spółdzielnie mleczarskie zakładano, podszywając je pod statut spółdzielni spożywców. O zakładaniu związków nie mogło być mowy. Jednak zawsze znajdywało się grono zacnych ludzi, które tworzyło i prowadziło przy jakiejś istniejącej instytucji „komisję” lub „biuro”, rozciągające w zastępstwie związku opiekę nad pewnym działem spółdzielczości. Tak oto spółdzielczość o. p. powszechna korzystała przez długie lata ze wskazówek „Komisji Spółdzielczej” (A. Makowiecki i J. Rzętkowski), spółdzielczość spożywców przeszła swe lata niemowlęce przy Towarzystwie Kooperatystów, a spółdzielczość rolnicza została zaszczepiona i zorganizowana przez Wydział Mleczarski i Biuro Drobnych Stowarzyszeń Rolniczych Centralnego Towarzystwa Rolniczego (Z. Chmielewski). Dopiero w r. 1911 po mozolnych staraniach uzyskano (St. Wojciechowski) zezwolenie na utworzenie Warszawskiego Związku Stowarzyszeń Spożywców (obecnie Społem – Związek Spółdzielni Spożywców). Zezwolenie na powstanie związku rolniczego Petersburg nadesłał… gdy Niemcy byli w Warszawie. W okresie okupacji niemieckiej powstał Związek Rewizyjny Spółdzielni Rolniczych w Warszawie (1917 r.) i Polski Związek Rewizyjny Spółdzielni Kredytowych w Warszawie (1918 r.), przemianowany później na Związek Spółdzielni Polskich. Tak ciernistą była droga powstawania związków w byłym zaborze rosyjskim, a jednak pod opieką instytucji zastępczych wyrósł dorobek spółdzielczy dość poważny.

W okresie niewoli zatem spółdzielczość polska, przezwyciężając nieraz nadmierne trudności, zdołała osiągnąć poważne zdobycze i weszła do Polski niepodległej z wielką ufnością w dalszy swój rozwój pod opieką prawa polskiego i w możność swobodnego działania.

W Polsce niepodległej jeszcze mocniej wykrystalizowały się trzy główne kierunki spółdzielczości: spożywców, rolniczej i mieszczańskiej. Związek Sp. Spożywców – oto środek, około którego coraz więcej skupia się i ostatecznie, pomimo pewnych oporów, skupi się cała spółdzielczość spożywców. Utworzone przez Stefczyka w r. 1924 Zjednoczenie Związków Sp. Rolniczych złączyło w jednej naczelnej organizacji wszystkie polskie rolnicze związki rewizyjne i centrale gospodarcze. W tymże roku powstała Unia Związków Spółdzielczych w Polsce, jako naczelna organizacja mieszczańskich związków i central gospodarczych.

Główną zasługę związków rewizyjnych stanowi osiągnięcie wprost znakomitego – w porównaniu z wieloma krajami – wysiłku, że na przykład za r. 1934 97% spółdzielni związkowych nadesłało swe roczne sprawozdania rachunkowe na użytek statystyki ogólnej (w r. 1928 – 89%).

W końcu r. 1934 nastąpiła pod kierunkiem rządu reorganizacja spółdzielczości pod hasłem zmniejszenia ilości związków, co osiągnięto w ten sposób, że 9 związków Zjednoczenia i Unii połączono w jeden Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych RP, że zmniejszono ilość związków mniejszości narodowych i ograniczono teren ich działalności i że ściśle określono rodzaje spółdzielni, jakimi dany związek ma się opiekować.

2. Podstawy prawne działalności związków zostały zamieszczone w ustawie o spółdzielniach, której główne odnośne ustępy podajemy w streszczeniu.

Celem dokonywania rewizji spółdzielnie mogą łączyć się w związki. Związki takie mogą nadto mieć na celu doskonalenie urządzeń i pracy należących do nich spółdzielni oraz popieranie ich stosunków handlowych. Związkowi takiemu przyznaje prawo rewizji Minister Skarbu po wysłuchaniu opinii Rady Spółdzielczej. Przyznanie prawa rewizji Minister Skarbu może, po wysłuchaniu opinii Rady Spółdzielczej, uzależnić od spełnienia przez związek warunków dotyczących zakresu jego działalności. Jeżeli związek nie czyni zadość obowiązkowi rewizji, rozszerza swą działalność na cele nieobjęte statutem lub też nie stosuje się do przepisów prawa i do wydanych na ich podstawie zarządzeń, Minister Skarbu może mu odebrać prawo rewizji, po wysłuchaniu opinii Rady Spółdzielczej.

Działalność związków rewizyjnych podlega nadzorowi Przewodniczącego Rady Spółdzielczej. Koszty nadzoru pokrywają związki w wysokości oznaczonej przez Ministra Skarbu.

Jak widzimy, ustawa o spółdzielniach wysuwa na czoło zadań związków wykonywanie rewizji. Ustawa też dość szczegółowo określa tę działalność. A więc w każdej spółdzielni przynajmniej raz na rok powinna być dokonana rewizja. Jeżeli spółdzielnia nie należy do związku rewizyjnego, rewizji dokonuje Przewodniczący Rady Spółdzielczej (osobiście lub przez rewidentów). Celem rewizji jest sprawdzenie, czy spółdzielnia przestrzega zasad spółdzielczości i czy organizacja jej lub działalność nie jest w sprzeczności z obowiązującymi przepisami prawa, z wydanymi na ich podstawie zarządzeniami oraz z postanowieniami statutu. Ponadto rewizja powinna wykazać, czy spółdzielnia nie naraża interesów osób trzecich, a przede wszystkim Skarbu Państwa, oraz czy jest administrowana zgodnie z założeniami statutu w interesie dobra ogółu członków.

Związki, którym Minister Skarbu przyznał prawo rewizji, wyznaczają dla należących do nich spółdzielni rewidentów, których zatwierdza Przewodniczący Rady Spółdzielczej. Związki rewizyjne podlegają nie tylko ustawie o spółdzielniach, ale też, o ile są stowarzyszeniami, prawu o stowarzyszeniach.

3. Związek Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych RP w Warszawie powstał 1 stycznia 1935 r. i w dniu 1 IV 1935 r. przejął uprawnienia rewizyjne i opiekę nad spółdzielniami zrzeszonymi dotychczas w związkach rewizyjnych „Zjednoczenia” i „Unii”, które przestały istnieć.

Celem tego Związku jest (art. 2 statutu) przeprowadzanie wymaganych przez ustawę rewizji w sp. i krzewienie spółdzielczości, a w szczególności popieranie, rozpowszechnianie i doskonalenie pracy spółdzielni. Do celu tego Związek dąży przez:

1. opiekę nad działalnością spółdzielni i dokonywanie rewizji spółdzielni oraz czuwanie nad usuwaniem stwierdzonych błędów i usterek w ich gospodarce,
2. udzielanie pomocy przy zakładaniu spółdzielni i wydawanie oświadczeń o celowości powstania spółdzielni,
3. udzielanie rad i pomocy spółdzielniom w sprawach organizacyjnych, prawnych, podatkowych, ubezpieczeniowych, rachunkowych i innych,
4. opracowywanie statutów, regulaminów i instrukcji dla spółdzielni oraz wydawanie i dostarczanie spółdzielniom ksiąg rachunkowych i druków,
5. prowadzenie akcji wychowawczo-społecznej w zakresie spółdzielczości, w szczególności w kierunku budzenia ducha samopomocy i wyrabiania poczucia pełnej odpowiedzialności członków za spółdzielnię,
6. wydawanie organu, czasopism fachowych i popularnych oraz innych publikacji związanych z działalnością spółdzielni,
7. opracowywanie i ogłaszanie statystyki spółdzielni zrzeszonych w Związkach,
8. reprezentowanie i obronę interesów zrzeszonych spółdzielni,
9. utrzymywanie i ułatwianie wzajemnych stosunków pomiędzy spółdzielniami należącymi do Związku oraz oddziaływanie na spółdzielnie w kierunku ścisłej ich współpracy ze swymi centralami gospodarczymi,
10. utrzymywanie wzajemnych stosunków z organizacjami samorządu gospodarczego i innymi organizacjami zawodowymi, jak równie współpracę z innymi organizacjami spółdzielczymi,
11. ustalanie zasad pracy Związku zgodnie z wytycznymi Rady Spółdzielczej.

Terenem działalności Związku jest Rzeczpospolita Polska.

Członkami Związku mogą być według statutu:

1. spółdzielnie o. p.: powszechne, rolnicze i inne, czyli z wyłączeniem urzędniczych i pracowniczych,
2. spółdzielnie rolników wszelakiego rodzaju,
3. wiejskie spółdzielnie wytwórcze robotników i chałupników,
4. wiejskie spółdzielnie pracy,
5. spółdzielcze domy ludowe i
6. spółdzielnie rzemieślników.

Statut jednak zastrzega, że z dniem 31 XII 1936 r. Związek przestaje obejmować spółdzielnie rzemieślników, przy czym Rada Główna Związku władna jest ten termin przedłużyć. Po wyjściu zatem ze Związku spółdzielni rzemieślników, dla których powinien być utworzony specjalny związek rewizyjny, jako też spółdzielni o. p. innych i spółdzielni przedsiębiorców, jako organizacji w istocie niespółdzielczych, w Związku pozostaną wszelakiego rodzaju spółdzielnie działające na wsi i spółdzielnie o. p. powszechne.

Stan sp. Związku na dzień 31 XII 1936 r. przedstawia się, jak następuje:

Ustrój związku jest federacyjny, to jest taki, przy którym władze powstają od dołu i organizacja składa się z okręgów posiadających daleko posuniętą samodzielność.

Związek sp. roln. i zar.-gosp. składa się ze związków okręgowych, których obecnie jest 9 (Białystok, Kraków, Lublin, Lwów, Łuck, Poznań, Toruń, Warszawa, Wilno). Spółdzielnie przystępują i należą do związku okręgowego, biorą udział w walnym zgromadzeniu okręgowym (mając na nim po 1 głosie na każdą setkę swych członków) i wybierają na nim radę okręgową i delegatów na walny zjazd całego Związku. Walny zjazd, reprezentujący równomiernie poszczególne okręgi, jest najwyższą władzą Związku. Rada główna, składająca się z delegatów rad okręgowych i przedstawicieli central gospodarczych, jest organem kierowniczym i nadzorującym działalność zarządu głównego – podobnie jak rada okręgowa w stosunku do dyrektora okręgu.

Czasopisma są następujące:

1. „Czasopismo Spółdzielni Rolniczych” – dwutygodnik, przeznaczony dla spółdzielni rolniczo-handlowych, rzemieślniczych i różnych,
2. „Poradnik Spółdzielni” – dwutygodnik, przeznaczony dla spółdzielni o. p.,
3. „Poradnik Mleczarski i Jajczarski” – dwutygodnik,
4. „Zjednoczenie” – tygodnik mający za zadanie najszerszą propagandę ruchu spółdzielczego i
5. „Rynek Rolniczy” – przynoszący 2 razy tygodniowo wiadomości o położeniu i cenach na rynku.

4. „Społem” Związek Spółdzielni Spożywców Rzeczypospolitej Polskiej powstał w 1911 r. w Warszawie. Jest równocześnie związkiem rewizyjnym i centralą handlową. Zmieniony w 1935 r. statut ujmuje zadania Związku opieki nad spółdzielniami w sposób mniej więcej taki, jaki poznaliśmy w statucie Związku Sp. Rolniczych. Terenem działalności Związku jest Rzeczpospolita Polska. Członkami Związku mogą być: a) spółdzielnie spożywców, b) spółdzielnie wspólnego zaspokajania innych potrzeb oraz wzajemnej pomocy, c) spółdzielnie wytwórcze robotników i chałupników i d) spółdzielnie pracy.

Stan członków Związku na 31 XII 1936 r. wyraża się w liczbie 1254, w czym 1176 spółdzielni spożywców, 56 spółdzielni wspólnego zaspokajania innych potrzeb oraz wzajemnej pomocy, 15 spółdzielni wytwórczych robotników i chałupników, 6 spółdzielni pracy i Bank „Społem”.

Ustrój Związku, ze względu na dwoistość jego zadań, musi być na wskroś swoisty i, w poszukiwaniu najlepszego rozwiązania, nie jest jeszcze wykończony. W działalności rewizyjnej Związek przeprowadza systematycznie decentralizację, tworząc okręgi rewizyjne. Nowy statut wprowadza rady okręgowe, których w r. 1936 liczono 35. W ten sposób powoli narasta samorząd okręgowy, który będzie parł do ustroju federacyjnego. A ustrój ten będzie wykończony, gdy dotychczas oporna większość zgodzi się na zebrania okręgowe i na walne zgromadzenia z przedstawicielami zebrań okręgowych. W Związku musi się skupić spółdzielczość spożywców wszystkich dzielnic, a ziścić się to może jedynie na podstawie ustroju federacyjnego, zapewniającego najdalej posunięty samorząd okręgów.

Czasopisma Związku: a) „Społem” – dwutygodnik informujący nie tylko o rozwoju ruchu i jego sprawach gospodarczych, ale też o osiągnięciach za granicą, b) „Spólnota” – tygodnik popularny, przeznaczony dla szerokiej propagandy i c) „Młody Spółdzielca” – miesięcznik przeznaczony dla spółdzielni uczniowskich.

5. Związek Rewizyjny Spółdzielni Wojskowych w Warszawie. Spółdzielczość wojskowa, która zaczęła powstawać nieomal od zarania Wojska Polskiego, przybrała szerszy rozmach od chwili wydania przez gen. Śmigłego-Rydza, ówczesnego dowódcy II Armii, w końcu 1920 r. rozkazu polecającego wszystkim podległym oddziałom utworzenie spółdzielni żołnierskich w celu prowadzenia sklepu, świetlicy, czytelni itd.

Związek rozpoczął działalność w r. 1923 na podstawie statutu, ogłoszonego w wojskowym „Dzienniku Rozkazów”.

Członkami Związku mogą być spółdzielnie wojskowe, wojskowych rezerw i emerytów, inwalidzkie, robotników pracujących w zakładach wojskowych należących do następujących typów: a) spożywców, b) zaspokajania różnych potrzeb i wzajemnej pomocy i c) oszczędnościowo-pożyczkowych.

W dniu 31 XII 1936 należało do Związku 240 członków, w czym 239 spółdzielni spożywców i 1 spółdzielnia wydawnicza.

Spółdzielczość wojskowa stanowi swoistość naszej armii, świadczącą o sięganiu przez dowódców okiem w przyszłość, i posiada już nader poważny dorobek w szerzeniu oświaty i idei spółdzielczej. Centralą gospodarczą jest „Społem”.

6. Związek Spółdzielni i Zrzeszeń Pracowniczych RP w Warszawie. Rozpoczął działalność w 1931 r. jako Związek Rewizyjny Spółdzielni Mieszkaniowych i Budowlano-Mieszkaniowych w Polsce. Według statutu z 1935 r. członkami jego mogą być: spółdzielnie mieszkaniowe i mieszkaniowo-budowlane, spółdzielnie o. p. urzędnicze i pracownicze, spółdzielnie pracy z wyjątkiem wspólnot rolnych i pracownicze zrzeszenia gospodarcze.

W dniu 31 XII 1936 r. należały do Związku 432 spółdzielnie, w czym 47 mieszkaniowych, 187 mieszkaniowo-budowlanych, 180 o. p. i 18 pracy.

Ustrój Związku jest centralistyczny.

7. Wołyński Związek Spółdzielczy Hurt w Równem (dawniej w Łucku) uzyskał prawo rewizji należących do niego spółdzielni w końcu 1934 r. Jest to spółdzielnia z odpowiedzialnością udziałami. Członkami jej mogą być jedynie spółdzielnie zakupu i zbytu ogólne (rolniczo-spożywcze) mające siedziby swych zarządów na terenie województwa wołyńskiego i obsługujące wyłącznie swoich członków. Z końcem 1936 należało do związku 28 spółdzielni rolniczo-spożywczych.

8. Związek Rewizyjny Spółdzielni Ukraińskich rozpoczął działalność we Lwowie w r. 1904. W 1935 r. Minister Skarbu ograniczył działalność Związku jedynie do 3 województw południowo-wschodnich (lwowskiego, tarnopolskiego i stanisławowskiego). W końcu r. 1936 związek liczył 3097 spółdzielni. Wśród tych spółdzielni jest 124 spółdzielni spożywców, wspólnego zaspokajania różnych potrzeb 55, o. p. powszechnych 116, o. p. rolniczych 470, o. p. różnych 11, spółdzielni rolniczo-spożywczych 2145, spółdzielni rolników dla zakupu i zbytu specjalnych 7, mleczarskich 137, innych przetwórczych rolniczych 5, pomocniczych w rolnictwie 12, rzemieślników 9, wytwórczych robotników i pracowników 3, pracy 2 i przedsiębiorców 1.

Gdyby sądzić jedynie na podstawie statutu, należałoby uznać ustrój Związku jako centralistyczny, jednak w działalności przejawia się wyraźny decentralizm (przenoszenie coraz więcej pracy na związki powiatowe, będące równocześnie hurtowniami), co niewątpliwie doprowadzi do dania okręgom znacznej samorządności, a zatem do ustroju federacyjnego.

9. Związek Rewizyjny Ruskich Spółdzielni we Lwowie został założony w r. 1908. Obecny teren działalności: województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie. W dniu 31 XII 1936 r. do Związku tego należało 208 spółdzielni, a w szczególności 10 spółdzielni spożywców, 2 – wspólnego zaspokajania innych potrzeb, 26 spółdzielni o. p. powszechnych, 40 o. p. rolniczych, 126 spółdzielni rolniczo-spożywczych, 2 spółdzielnie inne przetwórcze, 1 spółdzielnia rolnicza pomocnicza i 1 spółdzielnia pracy.

10. Związek Spółdzielni Niemieckich w Polsce w Poznaniu rozpoczął działalność w 1903 r. W początku 1935 r., przy przeprowadzonej przez rząd reorganizacji spółdzielczości, miał rozszerzyć swą działalność na województwa lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie, a zatem objąć spółdzielnie zwiniętego Związku Niemieckiego Spółdzielni Rolniczych we Lwowie. Jednak te spółdzielnie w liczbie 78 wraz z 2 centralami przystąpiły do Związku Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych RP, stało się to niewątpliwie na skutek różnic i tarć, przejawiających się od dłuższego czasu w ruchu niemieckim. Związek poznański przejął spółdzielnie zwiniętego Związku Sp. Rolniczych na Polskę Zachodnią w Poznaniu (sp. 177) i Związku Niemieckich Spółek w Łodzi (sp. 103). Dzięki tej reorganizacji związek niemiecki w Poznaniu liczył w dniu 31 XII 1936 r. – 603 spółdzielnie, a w tym 6 spółdzielni spożywców, 8 – wspólnego zaspokajania różnych potrzeb, 78 – o. p. powszechnych, 274 – o. p. rolniczych, 126 – zakupu i zbytu ogólnych, 11 – zakupu i zbytu specjalnych, 53 – mleczarskich (tylko w województwie poznańskim i śląskim), 30 – innych przetwórczych rolniczych, 12 – pomocniczych rolniczych, 3 rzemieślnicze i 2 wytwórcze.

11. Związek Spółdzielni Wiejskich Województwa Pomorskiego, założony w 1895 r. w Gdańsku, przeniósł swą siedzibę do Tczewa, a następnie do Grudziądza. Liczył z końcem r. 1936 177 spółdzielni niemieckich, a w tej liczbie 3 spółdzielnie o. p. powszechne, 60 o. p. rolniczych, 45 rolniczych zakupu i zbytu, 3 zakupu i zbytu specjalne, 52 spółdzielnie mleczarskie, 11 innych przetwórczych rolniczych i 3 rolnicze pomocnicze.

12. Związek Żydowskich Spółdzielni w Polsce w Warszawie, dawniej Związek Żydowskich Towarzystw Spółdzielczych w Polsce, założony w końcu r. 1922. Z początkiem 1935 r. wchłonął spółdzielnie zwiniętego Centralnego Związku Spółdz. Samopom. we Lwowie i Powszechnego związku na własnej pomocy opartych spółdzielni we Lwowie. Stan Związku w dniu 31 XII 1936 r. wynosi 653 spółdzielnie, a w tym 2 spółdzielnie wspólnego zaspokajania innych potrzeb, 608 spółdzielni o. p. powszechnych, 16 spółdzielni o. p. innych, 8 zakupu i zbytu rolniczych ogólnych, 5 rzemieślniczych, 16 wytwórczych, 1 pracy, 7 przemysłowych, 4 handlowych i przedsiębiorców. Przed związkiem jest wielkie zadanie rozbudowy spółdzielczości żydowskich spożywców i wytwórców i usunięcie ze swej spółdzielczości pośredników, stanowiących ranę gospodarczą.

13. Związek Żydowskich Kupieckich Stowarzyszeń Spółdzielczych w Polsce w Warszawie został założony w 1928 r. i w końcu 1936 r. liczył 115 spółdzielni, a w tym 114 spółdzielni o. p. powszechnych i 1 sp. pracy. Cudacznym tworem jest ta spółdzielczość kupców, czyli wrogów spółdzielczości, a jej związek zawdzięcza swe istnienie wpływom ortodoksyjnej „Agudy”.

---

Powyższy tekst to pierwszy rozdział trzeciej części książki Zygmunta Chmielewskiego pt. „Podręcznik spółdzielczości”, Wydawnictwo Spółdzielczego Instytutu Naukowego, Warszawa 1937, wydanie II uzupełnione nowymi danymi. Od tamtej pory tekst nie był wznawiany, ze zbiorów Remigiusza Okraski. Poprawiono pisownię według obecnych reguł. Wersję elektroniczną przygotowali Aleksandra Zarzeczańska i Remigiusz Okraska.