1. Zasada respubliki kooperatywnej.
Stowarzyszenia ludowe – organizacje nie terytorialne, nie przymusowe, zespolenie się dobrowolne, na mocy wspólnych interesów ludzi mających równe prawa, rządzących i współwłaścicieli wspólnego dobra.
2. Charakter (forma) respubliki kooperatywnej.
Splot stowarzyszeń cząstkowych, z których każde bierze inną dziedzinę interesów. Wynika to z zasady łączenia się dobrowolnego, zatem na mocy wspólnego interesu; wszyscy ludzie nie mają jednakowych potrzeb, nie mogą więc zaspokajać wszystkich potrzeb w jednym stowarzyszeniu. Różnica z państwem, które ogarnia całość potrzeb człowieka i normuje je jednakowo dla wszystkich.
3. Rządy w respublice kooperatywnej.
Rządy większości tutaj – wskutek dobrowolności i cząstkowości stowarzyszeń – nie mogą być nigdy pogwałceniem mniejszości i jednostki, jak w państwie. Własne istnienie stowarzyszeń wymaga ciągłego przystosowywania się do potrzeby wszystkich. W razie konfliktu jest łatwość załatwienia sporu przez nowe ugrupowanie się autonomiczne [powołanie nowego stowarzyszenia]. Terytorialność nie stoi tutaj na zawadzie. Rządy kooperatystyczne są istotnym wykonywaniem woli wszystkich, woli powszechnej, nie domniemanej, lecz realnej, w jakimś poszczególnym interesie ucieleśnionej, zgodnie z zasadą kooperatyzmu jako połączenia się jednolitą potrzebą.
4. Prawo respubliki kooperatywnej.
Prawo bez przymusu, łatwo zmienne i względne. Respublika nie zna prawa narzuconego wbrew czyimś pojęciom. Prawo istnieje tu tylko dla tych, którzy je uznają dobrowolnie. Pozwala istnieć obok siebie różnym tendencjom, celom i praktykom. Nie ma w sobie nic absolutnego, świętego; jest sługą człowieka. Życie nad nim panuje, nie ono nad życiem.
5. Pojęcie praw człowieka i obywatela w respublice kooperatywnej.
Pozostawienie każdej mniejszości i jednostce swobody urządzania życia według swoich potrzeb. Prawa mniejszości nie dające się rozstrzygnąć w państwie.
6. Pojęcie o życiu w respublice kooperatywnej.
Życie jako takie, które człowiek tworzy sam, swobodnie, siłą braterstwa ludzkiego, i które nie powinno podlegać żadnym schematom za absolutne uważanym.
7. Antagonizm państwa i respubliki kooperatywnej.
Wzajemne wypieranie się z dziedzin życia. Zwężanie się państwa przez wzrost stowarzyszeń i odwrotnie. Granice Respubliki nie dają się przewidzieć. Granice [zakres działań] państwa możliwie najmniejsze: chronienie zewnętrzne kraju i bezpieczeństwa publicznego. Antagonizm państwa i stowarzyszeń jest zarazem antagonizmem ludu i biurokracji oraz kultury demokratycznej i niewolnictwa. Antagonizm moralny państwa i respubliki kooperatywnej: typ bierny i twórczy, doktrynerski i tolerancyjny, rutyny i zmienności wolnej.
8. Socjalizm i respublika kooperatywna.
Ten sam punkt wyjścia: obrona interesów ludu i parcie do ustroju sprawiedliwości społecznej. Zwyrodnienie się socjalizmu w państwowości. Tendencje ideologii i polityki socjalistycznej dzisiejszej. Odrodzenie się ideałów przez ich urzeczywistnienie bezpośrednie w respublice kooperatywnej.
9. Respublika kooperatywna i polityka.
Dążności polityczne, torujące drogę respublice kooperatywnej: 1) Samorząd polityczny, 2) Decentralizacja; samorząd gmin i miast, 3) Władza z wyborów powszechnych, proporcjonalnych, 4) Prawodawstwo bezpośrednie, 5) Wolności obywatelskie, 6) Swoboda stowarzyszeń, 7) Zacieśnianie [zmniejszanie zakresu] funkcji państwa.
Dla zdobycia i utrzymania demokracji politycznej potrzebna jest akcja tworząca podstawy głębokie demokracji, szerzenie respubliki kooperatywnej, tj. nowego życia i nowego człowieka.
Nota edytorska: Tekst Zasada respubliki kooperatywnej pierwotnie ukazał się w I tomie Pism autora w 1924 r., w części Pisma spółdzielcze. Konstanty Krzeczkowski w przypisie stwierdzał: „Jeden z »programów społecznych«, jakie Abramowski napisał. Prawdopodobna data napisania 1905–6”. W roku 1938 tekst ukazał się ponownie w II wydaniu Pism. Po II wojnie światowej umieszczono go w 1965 r. w zbiorze tekstów Abramowskiego pt. Filozofia społeczna. Wybór pism (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, przedmowa i autor wyboru – Ruta Światło).
Tekst zamieszczony w niniejszym tomie bazuje na wersji z pierwszej edycji Pism, z roku 1924.
Powyższy tekst ukazał się w książce: Edward Abramowski – „Braterstwo, solidarność, współdziałanie. Pisma spółdzielcze i stowarzyszeniowe”, wybór i opracowanie Remigiusz Okraska, Łódź – Sopot – Warszawa 2009. Adnotacje w nawiasach kwadratowych pochodzą od redaktora tego wydania.
